FOLKLOR, SZTUKA LUDOWA
W Zwardoniu działają trzy zespoły folklorystyczne - kolędnicze. Są to: "Bałamuty" i "Szlachcice" pod kierownictwem Tadeusza Burego oraz "Zdrowe Korzenie".
Zespoły "Bałamuty" i "Szlachcice" biorą czynny udział w Żywieckich Godach (luty), Międzynarodowym i Ogólnopolskim Narciarskim Rajdzie Chłopskim (luty) oraz w Tygodniu Kultury Beskidzkiej (sierpień).
DAWNY UBIÓR GÓRALI ZE ZWARDONIA
Etnograficznie, językowo i kulturowo górale ze Zwardonia są zaliczani do górali żywieckich. Ich stroje wykonywano przede wszystkim z produkowanych na miejscu materiałów - płótna lnianego i sukna wyrabianego z wełny oraz ze skóry.
MĘŻCZYŹNI
Strój męski stanowiła koszula, spodnie z sukna, wierzchnie sukienne okrycie oraz filcowy kapelusz. Uzupełnieniem stroju był szeroki skórzany pas.
Spodnie z białego sukna były wąskie, u dołu nogawek posiadające rozcięcie ułatwiające ubieranie. Posiadały jeden przypór z prawej strony obszyty najczęściej czarnym sznurkiem. Szew boczny był wzmocniony przy pomocy wszytego pasa czarnego sukna.
Wierzchnie sukienne okrycie noszono brunatne lub czarne ozdobione wielobarwnym pasem haftu obiegającym krawędzie przodów i podkrój szyi.
Kapelusze miały szerokie rondo.
Pasterze nosili przez cały rok półkożuszki bez rękawów, nierzadko odwrócone włosem na wierzch.
KOBIETY
Strój kobiecy to obok koszuli i halki wykonanych z płótna, najczęściej płócienna spódnica, gorset lub rodzaj kaftanika (starsze kobiety) i zapaska. Mężatki ponadto nosiły na głowie czepiec nakryty chustką.
Koszule kobiece (bluzki) szyte były z płótna lnianego, w stroju odświętnym cienkiego i starannie wybielonego. Ubierano je na rodzaj dziennej koszuli, dopasowaną do figury, przytrzymywaną jednym biegnącym ukośnie ramiączkiem. Najdawniejsza była krótka do pasa bluzka z krótkimi bufiastymi rękawami.
Spódnice były początkowo szyte z lnianego samodziału, farbowane domowym sposobem
Pod spódnice ubierano płócienne halki dołem wykańczane haftowanym szlakiem.
Gorsety najczęściej szyte były z sukna. Zdobił je skromny haft z przodu i na plecach, w postać kwiatowej gałązki.
Zapaski szyto z płótna i atłasu. Płócienne zapaski zdobił biały haft roślinny.
Nieodłącznym elementem stroju kobiecego były korale i wełniane chustki w kwiaty lub białe cienkie, nierzadko haftowane.
Strój codzienny był o wiele skromniejszy, ograniczający się w zasadzie do płóciennej koszuli, spódnicy i zapaski. Strój zwłaszcza kobiecy, zróżnicowany był także ze względu na wiek i stan właścicielki. Inaczej ubierały się panny, inaczej młode mężatki, inaczej stare kobiety.
Na nogach zarówno mężczyźni jak i kobiety nosili kierpce ubierane na sukienne onuce. Zimą noszono różnego rodzaju kożuchy.
DAWNE OBRZĘDY I ZWYCZAJE GÓRALI ZE ZWARDONIA
Obrzędy doroczne i rodzinne, świat wierzeń i folklor noszą wyraźnie cechy kultury pasterskiej. Okres Bożego Narodzenia to kolędowanie. W grupach kolędniczych, które chodziły po wsi, występują często maszkary zwierzęce o symbolicznym, magicznym znaczeniu, podobnie jak w obrzędach ostatkowych. Związane są one z magią płodności. Z kolei na Nowy Rok po wsi chodziły tzw. Dziady.
W wigilię świętego Wawrzyńca (9 sierpnia) palono na wierzchołkach gór ogniska umieszczone na rusztowaniu z drewna. Ognie te nazwano Wawrzyńcowe Hudy.
Szereg zwyczajów i zabiegów magicznych związanych jest na tych terenach również z redykiem wiosennym i jesiennym, a także z gospodarstwem na hali.
Większość wspomnianych tu obrzędów można obecnie zobaczyć prawie wyłącznie jako inscenizacje prezentowane przez zespoły regionalne.
GWARA
Gwara górali Zwardonia należy do dialektu małopolskiego gwary żywieckiej o charakterze podhalańskim (związane jest to z akcentem padającym na pierwszą sylabę czyli tzw. inicjalnym).
W związku z szybkim procesem zanikania gwary oraz dużego wpływu języka literackiego gwara żywiecka uległa rozbiciu na trzy odrębne gwary - gwara raczańska należy do trzeciego pasma południowo - zachodniego (tzw. pasmo Beskidu Raczańsko - Pilskiego), w którym zachowała jeszcze stosunkowo dużo ze swej przeszłości. Gwara ta charakteryzuje się przede wszystkim:
- zwężeniem, cofnięciem oraz zaokrągleniem pochylonego a, powodującego przejście - a w o , np.: corny, jo, mo
- przejściem przed i kontynuantu staropolskiego ă krótkiego w o w drugiej os. liczby poj. oraz 1 i 2 os. liczby mnogiej trybu rozkazującego, np.: cekoj, cekojme, cekojcie oraz w przysłówkach, np.: dziśoj, tutoj
- zwężeniem pochylonego e, powodujące przejście w y, zarówno po spółgłoskach twardych, miękkich, jak i funkcjonalnie miękkich, np.: syr, mlyko, cyl
- rozszczepieniem nosówek, kontynuanty nosówkowe występują w postaci grup samogłoskowo - spółgłoskowych (również przed spółgłoskami szczelinowymi), np.: pocontek, gyńś
- dysymilatywnym zastępowaniem przyimków v , z przez ve, ze, mające na celu oddzielenie tych przyimków od spółgłosek - z, ź, ž, s, ś, š, f, fi, v, vi rozpoczynających następny wyraz, co zapobiegało asymilacji i spłynięciu się tych głosek, np.: ze zyta, ve Varsavie
- przejściem dz w z , np.: zban, zvon
- przejściem dziąsłowych szczelinowych i afrykat sz, cz, ż, dż w zębowe s, c, z, dz czyli proces mazurzenia, np.: zyto, corne, scyry
- przejściem wygłosowego -ch w -k i to zarówno w odmianie imiennej, np.: tyk, dobryk, nasyk, piyknyk, złotyk, jak i w odmianie werbalnej - w formach czasu przeszłego, np.: byłek ,byłok, robiłek
- występowaniem labializacji nagłosowej oraz śródgłosowej samogłoski o, np.: łon, łoko, łocy, łokno
- występowaniem labializacji nagłosowej samogłoski u , np.: łul
- występowaniem końcówki bezokolicznika zamiast ogólnopolskiego -ć to -j, np.: byj, daj
- w gwarze Zwardonia (typ podhalański) - akcent ma charakter inicjalny czy ustalił się na pierwszej sylabie